Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Historia Instytutu i Wydziału

Instytut

Szkoła Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego (1920 –1949)

 

Szkoła Nauk Politycznych na Wydziale Prawa UJ1, placówką uniwersytecką została za sprawą dwóch Uchwał Rady Wydziału Prawa, z 17 lutego 1920 i 23 marca 1921 r., o przejęciu naczelnego nadzoru nad jej działalnością. Daty uzyskania przez Szkołę statusu instytucji uniwersyteckiej nie należy jednak utożsamiać ani z początkami akademickiego nauczania Politologii w Krakowie (nazywanej u swego zarania „umiejętnościami politycznymi"), ani tym bardziej uznawać za inaugurację zinstytucjonalizowanego uprawniania tej dyscypliny.

I

Wśród przedsięwzięć podejmowanych w tym zakresie jeszcze pod zaborami, historycy oświaty wymieniają działającą w latach 1902-1905 Szkołę Nauk Politycznych we Lwowie. Utworzona z kolei w Krakowie w listopadzie 1911 r. Polska Szkoła Nauk Politycznych (PSNP) działała wprawdzie przez zbliżony okres czasu, ale w porównaniu z jej lwowską poprzedniczką była instytucją bardziej dojrzałą organizacyjnie i zakrojoną na szerszą skalę. Powołaniu PSNP towarzyszyła myśl o potrzebie stworzenia ogólnopolskiego centrum Nauk Politycznych, którego nadrzędnym celem było podjęcie edukacji obywatelskiej, prowadzonej w duchu przeciwdziałania postępującej dezintegracji społeczeństwa coraz bardziej zasklepiającego się kręgu spraw rozbiorowej dzielnicy i wrastającego w struktury ustrojowe obcych organizmów państwowych. Szkoła miała również przyczyniać się do podnoszenia ogólnego poziomu kultury i wiedzy obywatelskiej w perspektywie spodziewanego we wszystkich zaborach wzrostu roli samorządu, reform administracyjnych, demokratyzacji prawa wyborczego czy uprzemysłowienia kraju.

Zadania zorganizowania PSNP a następnie kierowania działalnością tej placówki podjęło się specjalnie w tym celu ukonstytuowane, w dniu 24 października 1909 r., Towarzystwo Polskiej Szkoły Nauk Politycznych. We władzach stowarzyszenia główną rolę odegrali trzej autorzy idei utworzenia Szkoły, profesorowie Wydziału Prawa UJ: profesor prawa narodów i prawa konstytucyjnego Michał Rostworowski (1864-1940); profesor ekonomii politycznej i statystyki Aleksander Włodzimierz Czerkawski (1868-1913) oraz profesor prawa cywilnego, konstytucjonalista, a także wybitna postać z dziedziny polityki Władysław Leopold Jaworski (1865-1930).

Chociaż PSNP zachowała w całym, przypadającym na lata 1911 – 1914, okresie działalności charakter instytucji prywatnej i autonomicznej, to od momentu swoich narodzin łączyły ją z Uniwersytetem Jagiellońskim wielorakie więzi. Wykłady i seminaria odbywały się w pomieszczeniach Collegium Novum; działalności Szkoły patronowała nieprzerwanie Rada Wydziału Prawa, (która uchwałą z 17 listopada 1909 r. wypowiedziała się jednomyślnie za jej utworzeniem), a spośród 18 nauczających na tym Wydziale profesorów i docentów wykłady w Szkole podjęto w latach 1911 – 1914 dziesięciu. Okoliczność ta kojarząc PSNP z cieszącym się zasłużoną opinią ostoi myśli konserwatywnej Wydziałem Prawa sprawiła, że od swojego zarania Szkoła rozwijała działalność w warunkach konkurowania z – utworzoną w tym samym czasie w Krakowie a politycznie związaną ze środowiskami lewicy – Polską Szkołą Nauk Społeczno-Politycznych, kierowaną przez Zofię Daszyńską–Golińską, Wilhelma Feldmana i Profesora UJ Odona Bujwida.

Obok wspomnianej szkoły lwowskiej i obydwu odnotowanych szkół krakowskich problematyką Nauk Politycznych zajmowała się założona 9 grudnia 1915 r. w Warszawie Szkoła Nauk Społecznych i Handlowych, zreorganizowana w latach 1917/1918 i przemianowana na Szkolę Nauk Politycznych.

II

Szkolę Nauk Politycznych UJ organizowano na bazie reaktywowanej w warunkach niepodległego bytu państwowego PSNP. Okoliczność ta z uwagi na nowe przesłanki społeczne i ustrojowe przesądziła w przeważającej mierze o odmiennych celach i programie nowoutworzonej placówki. Radykalnej zmianie uległ także status Szkoły.

Dydaktyczną działalność wznowiła w roku akademickim 1921/1922 pod dotychczasowym szyldem Polskiej Szkoły Nauk Politycznych. Pozostawała też nadal, jak jej poprzedniczka, agendą Towarzystwa Polskiej Szkoły Nauk Politycznych. Mimo to istotnym novum lokującym formalnie szkołę w kręgu instytucji uniwersyteckich są wspomniane na wstępie uchwały Rady Wydziału Prawa

Nowy status prawny określiła zatwierdzona uchwałą Senatu UJ, z dnia 30 czerwca 1922 r. umowa zawarta między Rektorem Uniwersytetu prof. Juliuszem Nowakiem a Prezesem Towarzystwa prof. Michałem Rostworowskim. Mocą jej uzgodnień dokonano aktu darowizny Polskiej Szkoły Nauk Politycznych na rzecz Uniwersytetu przekazując placówkę wraz ze wszystkimi przynależnościami, inwentarzem i majątkiem. Legitymując się zgodą na podjęcie działalności wydaną 10 czerwca 1921 r. przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) i przyjętym w odnotowanej uchwale stanowiskiem Senatu UJ, ustanawiającym de facto jej uniwersytecki status, Szkoła czekała do marca 1924 r. na opracowanie przez Wydział Prawa jej statusu a następnie do 19 kwietnia 1929 r. na zatwierdzenie tego aktu przez ministerstwo.

Pod względem prawno-organizacyjnym Szkoła Nauk Politycznych stanowiła w myśl postanowień Statutu i ogłoszonego równocześnie Regulaminu Studiów studium uniwersyteckie będące odrębnym ogniwem w ramach Wydziału Prawa. To Wydział, sprawując bezpośredni nadzór nad działalnością Szkoły, powierzał jednemu ze swoich profesorów kierownictwo studiów i funkcję dyrektora, uchwalał coroczny program wykładów i zatwierdzał listę wykładowców. Na mocy art. 1 Statutu kontrolował budżet Szkoły oraz gwarantował odpowiednie fundusze na jej utrzymanie.

Obok formalno-prawnej podległości Szkoły wobec Wydziału łączność z uniwersyteckim środowiskiem prawniczym umacniały ścisłe więzi spajające obydwie instytucje. W gronie profesorów prawa zrodziła się sama idea utworzenia Szkoły, stąd wychodziły również impulsy kolejnych działań organizatorskich zmierzających do jej realizacji. W praktyce dydaktycznej owe organiczne związki Szkoły z Wydziałem wyraziły się w pierwszoplanowej roli, jaką w programie Studiów z Nauk Politycznych odgrywały dyscypliny prawnicze; w dominacji prawników wśród kadry wykładowców Szkoły czy ścisłej współpracy Koła Uczniów i Absolwentów SNP z Towarzystwem Biblioteki Słuchaczów Prawa (TBSP).

Organizacja SNP UJ, jej funkcje i profil nauczania oparte zostały na zasadach czerpanych z obserwacji praktyki i struktury organizacyjnej Wolnej Szkoły Nauk Politycznych w Paryżu (Ecole Libre des Sciences Politiques). Cecha ta odróżniała szkołę krakowską, podobnie jak i zorganizowane na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie Studium Dyplomatyczne, od utworzonych później Szkół Nauk Politycznych w Warszawie i Wilnie, których rozwiązania wzorowały się na modelu założonego w 1927 r. w Genewie Instytutu Wyższych Studiów Międzynarodowych (Institut Universitaire des Hautes Etudes Internationales). Ta francuska orientacja widoczna była już na etapie tworzenia PSNP, a wypływała zapewne z wysokiego międzynarodowego prestiżu, jakim cieszyła się renomowana uczelnia paryska.

Nie można przy tym nie odnotować, że zarówno autorzy idei stworzenia krakowskiego ośrodka Nauk Politycznych (M. Rostworowski, A.W. Czerkawski i W.L. Jaworski) jak i współtwórcy tego zamierzenia (R. Rybarski, B. Winiarski) byli absolwentami Ecole Libre des Sciences Politiques. W dyskusji nad wykorzystaniem doświadczeń zagranicznych ośrodków Nauk Politycznych podnoszono konieczność równoczesnego uwzględniania tradycji własnej państwowości i rodzimych praktyk uprawiania tej dyscypliny. Jak zastrzegał jeden z twórców PSNP mechaniczne przeszczepianie wzorów paryskiej Ecole Libre des Sciences Politiques czy London School of Economic and Political Science – nie wchodziło w rachubę.

Zwraca uwagę wyraźna ewolucja w odniesieniu do priorytetowego celu placówki. Szkoła Nauk Politycznych UJ to nie „akademia obywatelska" z czasów rozbiorowych edukująca oświecone elity społeczeństwa w duchu polskiej racji stanu dla zachowania substancji narodowej i sprostania wyzwaniom polityki państw zaborczych. Okoliczności historyczne doby odzyskania niepodległości w sposób naturalny stwarzały zapotrzebowanie na wysokokwalifikowaną, legitymującą się uniwersyteckim cenzusem kadrę do służby publicznej na różnych odcinkach polityki państwowej odrodzonej Rzeczypospolitej. „Zadaniem Szkoły Nauk Politycznych przy Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego czytamy w Informacjach dla słuchaczów- jest krzewienie wiedzy polityczno–dyplomatycznej i społeczno–ekonomicznej. Studia w szkole mają na celu z jednej strony uzupełnienie i istotne dokończenie studiów prawniczych, z drugiej zaś danie słuchaczom nie posiadającym specjalnych studiów prawniczych, gruntownych podstaw wiedzy politycznej i ekonomicznej, otwierając im tym samym szerokie pole do pracy na niwie politycznej i ekonomicznej i to zarówno w instytucjach państwowych, jak również w instytucjach gospodarczych".

Podstawową formą kształcenia słuchaczy Szkoły Nauk Politycznych był dwuletni cykl wykładów monograficznych i seminariów w wymiarze 208-212 godzin w skali roku akademickiego. Słuchaczami Nauk Politycznych mogli zostać absolwenci lub studenci Wydziałów Prawa i Filozoficznego, a w szczególnych przypadkach absolwenci szkół średnich piastujący odpowiedzialne funkcje w administracji, wojsku i gospodarce. Warunkiem ukończenia studiów i uzyskania dyplomu było złożenie 20 egzaminów. Jednak dyplom ukończenia Szkoły Nauk Politycznych UJ nie stanowił świadectwa ukończenia studiów wyższych.

Ciekawym, bo zabarwionym osobistymi doświadczeniami absolwenta SNP UJ, dopełnieniem powyższych ustaleń jest charakterystyka zaczerpnięta ze wspomnień Profesora prawa cywilnego, rektora UJ w latach 1958–1962, Stefana Grzybowskiego. „O tej szkole, którą ukończyłem jednocześnie z mymi zajęciami na pierwszym i drugim roku prawa, pragnę najprzód opowiedzieć. Szkoła Nauk Politycznych była niejako „afiliowana" przy Wydziale Prawa. Trwała dwa lata, zajęcia odbywały się od 600 do 800 wieczorem. Uczęszczali do niej prawnicy, historycy, filologowie i inni humaniści. Aby otrzymać dyplom, należało złożyć egzaminy ze wszystkich wykładanych przedmiotów oraz z prawa politycznego (dziś: prawo państwowe), prawa narodów, ekonomii oraz skarbowości (dziś: prawo finansowe; dawna „skarbowość" była ujmowana o wiele szerzej i głębiej uwzględniając różne systemy państwowe). Zapisywano się do Szkoły dla wykładów, dla wiedzy, niekiedy ze snobizmu. Rzadko tylko wstępowało się potem do służby zagranicznej" 2.

III

Szkoła prowadziła działalność przez 19 lat w okresie międzywojennym i 2 lata po zakończeniu II wojny światowej. W latach 1936-1939 funkcję dyrektora sprawował prof. Zygmunt Sarna, wykładający handel zagraniczny i prawo konsularne. Przerwane przez wybuch wojny zajęcia podjęła w podziemiu jesienią 1944 r. grupa 12 studentów. Do tajnego nauczania w konspiracyjnej SNP UJ włączył się obok prof. Macieja Starzewskiego więziony wcześniej w obozach koncentracyjnych w Sachsenhausen i Dachu prof. Henryk Batowski. Wznowienie nauczania po wojnie nastąpiło 4 listopada 1946 r., kiedy to miała miejsce uroczysta inauguracja roku akademickiego 1946/1947. Utrzymano dotychczasowy profil nauczania i organizację Szkoły, którą teraz kierował przybyły ze Lwowa wybitny znawca prawa międzynarodowego publicznego prof. Ludwik Ehrlich (1889-1968). Doświadczenie w organizowaniu i zarządzaniu podobną placówką wyniósł ze Studium Dyplomatycznego przy Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, którym kierował od roku 1936.

Mógł prof. Ludwik Ehrlich doprowadzić do ponownego rozkwitu powierzonej mu Szkoły Nauk Politycznych UJ, tym bardziej, że początkowo rokowania Szkoły przedstawiały się dobrze. Na wykłady w roku 1946/1947 wpisało się 602 słuchaczy, pod auspicjami Biblioteki SNP UJ rozpoczęto wydawanie skryptów. Jednak w latach 1946-1949 zdążono przeprowadzić tylko dwa cykle wykładowe. Podjęta ogólna reorganizacja systemu studiów uniwersyteckich nie przewidywała miejsca dla tego typu instytucji. Na mocy zarządzenia Ministerstwa Oświaty z 14 czerwca 1948 r. wstrzymano wpisy na pierwszy rok studiów, a w rok później Szkołę rozwiązano. W okresie 21–letniego funkcjonowania uniwersyteckiego kolegium Nauk Politycznych przeciętna liczba słuchaczy w skali roku kształtowała się w granicach 120 osób. Dyplomy uzyskiwało jednak o wiele mniej, bo 30-40 absolwentów rocznie. Od 1934 r. siedzibą Szkoły był budynek Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa przy ul. Jabłonowskich 5, który obecnie mieści większość Katedr Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ.

Szkoła Nauk Politycznych przeszła do historii z chwilą jej rozwiązania w 1949 r. Jako kolegium uniwersyteckie zapisała się nie tylko w kronikach Wydziału Prawa, ale także w pamięci licznych jej słuchaczy. Wśród absolwentów Szkoły figurują nazwiska wielu wybitnych postaci ze świata nauki i literatury – by przykładowo wspomnieć Melchiora Wańkowicza i Wojciecha Natansona, historyka profesora UJ Kazimierza Piwarskiego czy profesorów prawa Ludwika Bara, Konstantego Grzybowskiego, Stefana Grzybowskiego, Mariana Z. Jedlickiego i Władysława Siedleckiego.

Z tego grona prof. Konstanty Grzybowski jest postacią symbolizującą kontinuum krakowskiej Politologii jako dyscypliny uniwersyteckiej. Absolwent Wydziału Prawa i Szkoły Nauk Politycznych UJ z roku akademickiego 1922/23, późniejszy wieloletni wykładowca tej uczelni, stał się tym uczonym, który – jako kierownik Katedry Historii Doktryn Politycznych i Prawnych wraz z prof. Kazimierzem Opałkiem (Katedra Teorii Państwa i Prawa), prof. Markiem Sobolewskim i prof. Witoldem Zakrzewskim [obydwaj z Katedry Prawa Państwowego (konstytucyjnego)] – znalazł się w ramach utworzonego w 1969 r. Instytutu Nauk Politycznych UJ.

Fakt umiejscowienia struktury nowej placówki w obrębie Wydziału Prawa, na fundamencie tworzonym przez wymienione Katedry tego Wydziału, a przede wszystkim powierzenie jej kierownictwa uczonym o ugruntowanej już wówczas pozycji akademickiej, stanowiły skuteczną gwarancję dla utrzymania naukowego charakteru Instytutu. Nie może, zatem zaskakiwać wysoka ocena, jaką zyskał sobie Instytut w opinii krajowego środowiska uniwersyteckiego. Stąd też jedna z opiniotwórczych przedstawicielek tego środowiska, ciesząca się jego autorytetem i uznaniem, nie zawahała się uznać krakowskiego collegium politicum za „najlepszy w Polsce Instytut Nauk Politycznych" 3.

1. Publikowany tekst jest rozszerzoną wersją wspomnienia o Szkole Nauk Politycznych UJ, wygłoszonego z okazji jubileuszu w dniu 17 czerwca 2000 r. w Auli Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie przez prof. dr. hab. Andrzeja Ziębę.

2 . Zob. S. Grzybowski, Wspomnienia, Zakamycze, Kraków 1999, s. 301 i 302

3. Zob. J. Zakrzewska, Marek Sobolewski, „Tygodnik Powszechny", 17 VII 1983, s. 7.

Wydział

19 kwietnia 2000 roku, roku Jubileuszu Sześćsetlecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Senat uczelni podjął uchwałę o powołaniu Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych jako jej dwunastego wydziału. Powołanie wydziału było następstwem stale rosnącej popularności oferowanych w tym zakresie kierunków studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim, dla których należało zmienić rozwiązania organizacyjne, by sprostać zapotrzebowaniu młodzieży i zapewnić pracownikom naukowym możliwość badań i rozwoju oferty dydaktycznej. Do września 2001 roku Wydział znajdował się w stadium organizacji, a od 1 października 2001 roku rozpoczął samodzielną działalność w ramach Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jego pierwszym dziekanem został mianowany prof. dr hab. Andrzej Mania, zaś prodziekanami prof. dr hab. Władysław Miodunka i dr hab. Barbara Stoczewska.

W skład Wydziału wchodzi pięć podstawowych jednostek organizacyjnych, jedna katedra, jedno kolegium, zespół administracyjny i Dom Gościnny w Przegorzałach.

W ramach Wydziału (od 2002 r. jako samodzielna jednostka) działa także Szkoła Języka i Kultury Polskiej, która prowadzi przede wszystkim kursy dla obcokrajowców. W poszczególnych jednostkach Wydziału prowadzone są zajęcia dydaktyczne na 4 kierunkach studiów w systemie pięcioletnich studiów magisterskich, trzyletnich studiów zawodowych (licencjackich) lub dwuletnich studiów magisterskich uzupełniających.

Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych, a także Instytut Studiów Regionalnych i Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych prowadzą odrębne, bardzo rozbudowane studia doktoranckie, z których korzysta aktualnie ponad dwustu absolwentów rozmaitych kierunków studiów. W każdym roku INPiSM, którego Rada Naukowa posiada uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, promuje około piętnastu doktorów.

Pracownicy Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ prowadzą szeroko zakrojone prace badawcze z zasięgu zarówno krajowym jak i międzynarodowym, czemu sprzyjają podpisane przez Wydział umowy partnerskie m.in. z uniwersytetami z Belgii (Leuven), Japonii i Rosji oraz sygnowane przez Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych porozumienia z jednostkami akademickimi z Litwy (Instytut Stosunków Międzynarodowych i Nauk Politycznych Uniwersytetu Wileńskiego) i Ukrainy (Kijowski Uniwersytet Slawistyczny). Prace te koncentrują się wokół tematyki związanej bezpośrednio z naukami politycznymi, stosunkami międzynarodowymi, kulturoznawstwem. Wydział i jego jednostki organizują wiele konferencji naukowych o zasięgu krajowym i międzynarodowym takich jak Kryzys państwa? Refleksja nad słabością polskiej demokracji w polskiej myśli politycznej, współorganizowana przez INPiSM UJ oraz Wydział Studiów Politycznych Wyższej Szkoły Biznesu - National-Louis University (Kraków, 28 maja 2005 r.); 15 grudnia 2005 - dyskusja panelowa "Rosja, Wspólnota Niepodległych Państw, Polska, Europa" z udziałem I. Panarina, T. Połoskowej, D. Wydrina, A. Nowaka, A. Raźny, M. Waldenberga, L. Suchanka czy Konferencja "Niemcy - Europa - Świat" organizowana przez Wydział (Kraków, 1 czerwca 2006).

Od roku 2006 Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych otrzymał kategorię A KBN.

Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych jest twórcą nowego pisma pod wieloznaczną nazwą „POLITEJA", którego pierwszy numer powstał w 2004 r.

Publikowane są nie tylko teksty pracowników i doktorantów naszego Wydziału, ale także prace innych autorów zarówno z Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak i z innych jednostek akademickich krajowych i zagranicznych. „Politeja" kierowana jest do Czytelników zainteresowanych zróżnicowaną problematyką kulturoznawczą i politologiczną, szczególnie jej współczesnymi zagadnieniami omawianymi przez wybitnych przedstawicieli tych nauk. Publikacja została sfinansowana ze środków Wydziału przy wsparciu JM Rektora UJ.